I oss finst evner til begeistring og trass. Åh, kor godt det kjenst å bruke dei.
Av Helge Torvund
JA!
Byggesteinane ein treng for å byggja opp eit liv som kan stå for ein støyt, som gjer at ein kan takla ting og gå vidare, finst like mykje i dei bitte små augeblinkane som i dei langsiktige planane og livsprosjekta. Og nokre veldig verdfulle byggesteinar i dette byggverket er faktisk evna til begeistring.
Når fem svaner uventa flyg lågt over meg og eg høyrer både vengeslaga og deira honke-lyd, kjenner eg ei brå begeistring. Når eg opnar ein pose traktekaffi og den velkjente angen stig opp, kjenner eg ei glede over å vera til. Det er som om noko i meg ganske enkelt seier «Ja!»
Begeistring er noko anna enn lykke, men om ein prøver å finna ut kva som er skilnaden, ser ein fort at psykologar ikkje er samde om slikt. Noko som skil positive emosjonar er at nokre av dei er prega av meir varig indre ro og velvære, medan andre vert aktiverte av noko i ein augeblink, noko ein sansar, ei auka merksemd mot noko som gir ei kjensle av undring, age eller fellesskap. Her vil eg halda meg til at begeistring høyrer til den siste kategorien.
For å gjera det litt komplisert, viser det seg at evna til å la seg begeistra har ein genetisk komponent. Det vil seia at nokre av oss har ei større medfødt evne til å la seg begeistra enn andre, og denne evna er dermed noko meir vedvarande. Eg trur òg at me lett kan verta einige om at begeistring er noko som kan visa seg tydeleg i formidlinga av eit stoff ein brenn for. Eit aktuelt og nærliggjande eksempel har me i professor Anne Sverdrup-Thygesen sin måte å fortelja om insekta sine fabelaktige liv og skogen sine løyndommar! Me kjenner att autentisk begeistring når me møter på den.
Ein som har fortald oss noko om korleis me kan gjenkjenna dette, er den franske vitskapsmannen Duchenne de Boulogne, som studerte anatomi. I 1862 fann han at den viktige skilnaden mellom eit smil som kjem av genuin begeistring og eit som berre er eit forsøk på smila begeistra, har å gjera med musklane kring augo, orbicularis oculi. Der alle smil involverer samantrekning av dei zygomatiske musklane som løfter munnvikene oppover, er det berre det som ein i dag kallar eit Duchenne-smil, som òg inkluderer samantrekning av orbicularis oculi, som gjer at ein får smilerynker kring augo. Den amerikanske psykologen Paul Ekman, som hevdar å kunne skilja mellom 19 ulike typar smil, har òg funne at det berre er Duchenne-smil som aktiverer eit område til venstre i den frontale hjerneborken, som har å gjera med opplevinga av begeistring.
Positive emosjonar som begeistring påverkar oss sjølvsagt. Og det òg på eit plan som har med fysisk og psykisk helse å gjera. Der negative emosjonar aktiverer amygdala, som har med redsle og angst å gjera, vil begeistring kunne trigga såkalla belønningsbanar i hjernen, inkludert eit område som vert kalla ventral striatum, har nevrologen Richard J. Davidson ved universitetet i Wisconsin-Madison funne. Anna forsking har vist at begeistring er med på å senka blodtrykket, redusera faren for hjartesjukdommar, betre blodsukkernivået og kan med dette føre til eit lengre liv.
Ein gong tok me med ei av døtrene våre til optikaren for å sjekka om ho trong briller. Etter ein synstest fann optikaren fram nokre briller som kunne passa til augo hennar, og ho tok dei på seg og gjekk bort til vindauget og kikka ut. Begeistra vende ho seg til oss og sa med undrande stemme: «Har de verkeleg sett alt dette heile tida?»
Ein forfattar frå Yorkshire ved namn J. B. Priestly hadde etablert eit image som grinebitar, men overraska sine lesarar med å gje ut ei flott bok som han kalla «Delights», der han fortel i detalj om små opplevingar som gir han glede: synet av ein fontene, det å handla i småbyar, å gå opp på eit skipsdekk om morgonen, å drikka ein gin og tonic i ein elles tom pub, og så vidare. Liknande saker kan me finna i ei bok av Ragnar Hovland, «Norske gleder» der han skriv på smittande vis om ting som kan setja han i ein tilstand av velvære: hawaiiskjorter, hotellbarar, sirkus og små oransje notisbøker.
Ein av grunnane til at eg fekk lyst å ta opp dette temaet igjen nå, var at det nyleg kom ut ei ny bok på norsk som heiter «Kilder til begeistring» skriven av Bjarte Arneson.
Rett nok er forfattaren kjend som humorist, men eg les boka både med eit nikkande smil og med ei kjensle av eit stort alvor. For han påpeiker korleis dei heilt små tinga me kan verta begeistra av, som å vakna av lyden av brøytebilen, å sjå feiebilen om våren, det at bussjåførar helsar på kvarandre, det er sansingar som får oss til å kjenna oss som del av ein samanheng, noko som fungerer og er godt å vera med i.
Andre ting han nemner, som å få auga på kofferten sin på bagasjebandet på ein flyplass, å høyra lyden av smular i støvsugarslangen og liknande, er nettopp slike små byggesteinar av sansingar som fører oss nærare det som skjer i oss og kring oss. Me sansar at me er til. Me har nærleik til vårt liv. Og som Søren Kierkegaard har skrive, er «Den Ulykkelige altid sig selv fraværende». Men ingen går omkring og er konstant begeistra. Det ville jo øydelagt heile omgrepet. Det er noko ved det uventa og brå ved begeistring som gjer den så stimulerande.
Nokre periodar er det ekstra tøft å opna seg for slike opplevingar.
NEI!
Den eine natta søv eg dårleg på grunn av den durande vinden og stormkasta som får huset til å knirka i samanføyingane. Så kjem dei ei natt som er så kald og stille at eg ligg og stirar i taket medan dystre tankar kastar tunge ballar mot veggane i mine djupare sinnsrom. Dunk, dunkdunk, dunk. Plagsame og forstyrrande, irrasjonelle og realistiske grublingar om alt som ikkje er som det burde vera og om framtida som snevrar inn vegen framover så ein ikkje veit si arme råd. Alt som kan gå gale, går gale i slike nattetimars mørke fantasiar.
Men brått kjente eg ei underleg motkraft i meg. Noko som reiste seg i mitt indre og med uventa klar røyst ropte: «Nei!»
Plutseleg var eg tilbake på eit kollokvierom på Filosofisk institutt på Blindern. Nokre ganske få studentar sit rundt eit bord saman med Bernt Vestre. Vestre var ein sjømann frå Haugesund som etter å ha vore til sjøs, vart journalist, for så å byrja studera filosofi. Han enda opp med ein doktorgrad om David Hume og skeptisisme. Men den boka som låg på bordet framfor oss alle på dette seminaret, var «Rebellen» av Albert Camus. Ei bok som stod Bernt Vestre nær, noko som òg gjorde han uspiseleg blant dei rettruande marxist-leninistane som det var mange av blant studentane på den tida. Eg studert eigentleg psykologi, og det var meir enn nok arbeid i seg sjølv. Men eg hadde ein rastlaus lengt mot å utforske andre felt som filosofi og biletkunst. Difor sneik eg meg over på filosofisk institutt og fekk med meg meiningsfullt tankegods og lærerike dialogopplevingar derifrå. Eg sat òg aleine på biblioteket på Nasjonalgalleriet i sentrum og las tjukke bøker om biletkunst.
Men attende til natta der eg ligg og tenkjer på filosofiseminaret. Ein av grunntankane som Vestre igjen og igjen vende attende til ved Camus si bok, var at det inne i eit kvart menneske finst ein kjerne som har med integritet og livskraft å gjera. Eit menneske kan pressast så og så langt og tilpassa seg og lata seg driva med, men ein gong kjem det til eit punkt der sjølve denne kjernen, sjølve identiteten er så truga, at det brått stig ein protest opp i mennesket: «Nei!» Så langt, men ikkje lenger.
Det var noko slikt eg kjente på der er låg og velta meg i svartsyn og apokalyptiske framtidsvisjonar: «Nei! Nei ikkje tale om. Dette skal ikkje knekka meg!» Nå vil eg stå opp og setja i gang med å skapa meining i dette som er mitt liv! Eg trassar dykk! Eg nektar! Eg vil noko! Eg vil leva og lysa og vera til i verda som ei kraft som vil noko anna enn å drivast ned i gjørma og avløpsrøyr og elende.
Eg stod opp og kikka ut. Ti minusgrader. Så og seia vindstille. Ei klo av ein måne på himmelen som nett var i ferd med å lysna. Dei velkjente trea i synsranda stod der på knausen og venta på vår. Vår!
Gode Busser 